Đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà là một di tích lịch sử quan trọng, minh chứng cho chiến lược quân sự và sự phát triển văn hóa của vùng biển Đông Bắc Việt Nam. Được xây dựng vào thế kỷ 19 để bảo vệ bờ biển, đồn còn ẩn chứa nhiều giá trị khảo cổ với dấu tích cư dân cổ từ hàng nghìn năm trước.
Danh mục:
1. Giới thiệu về đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà
2. Kiến trúc và cấu trúc của Đồn Cổ Xuân Đám
3. Giá trị khảo cổ của Đồn Cổ Xuân Đám
4. Vai trò lịch sử của Đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà
5. Đồn Cổ Xuân Đám trong bối cảnh du lịch hiện nay
1. Giới thiệu về đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà
Đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà, thường được gọi là Thành Đồn, nằm tại thôn Cát Đồn, xã Xuân Đám, trên đảo Cát Bà thuộc huyện Cát Hải, thành phố Hải Phòng. Đây là một công trình quân sự có ý nghĩa quan trọng trong lịch sử, được xây dựng vào năm Minh Mạng thứ 20 (1840), với mục đích bảo vệ vùng biển Cát Bà trước những mối đe dọa từ bên ngoài.
Di Chỉ Cát Đồn xã Xuân Đám
Vị trí chiến lược của đồn được lựa chọn kỹ lưỡng, với mặt Đông Bắc giáp biển, cách mép nước vịnh Cát Đồn khoảng 30 mét, và ba mặt còn lại được bao bọc bởi những ngọn núi cao, tạo nên một thế phòng thủ tự nhiên vững chắc.
Hiện nay, mặc dù chỉ còn lại ít dấu tích tường thành phía Đông Nam tại Đồn Hạ, nhưng di chỉ Cát Đồn vẫn được bảo tồn nguyên vẹn dưới lòng đất. Đây là điểm đến hấp dẫn cho những ai yêu thích lịch sử và khảo cổ, muốn tìm hiểu về quá trình hình thành vùng đất và con người Cát Bà.
2. Kiến trúc và cấu trúc của Đồn Cổ Xuân Đám
Đồn được chia thành hai khu vực chính: Đồn Thượng và Đồn Hạ, mỗi khu vực có đặc điểm kiến trúc và cấu trúc riêng biệt, phản ánh chiến lược phòng thủ tinh vi.
Đồn Hạ
Đồn Hạ có cấu trúc gần như hình vuông, với chiều dài mỗi cạnh khoảng 80 mét và chiều rộng khoảng 75 mét. Bốn mặt tường thành được xây dựng theo hướng Đông Bắc – Tây Nam, trong đó mặt Đông Bắc tiếp giáp với biển, cách mép nước vịnh Cát Đồn khoảng 30 mét, tạo điều kiện thuận lợi cho việc quan sát và phòng thủ từ hướng biển. Ba mặt còn lại được bao bọc bởi những ngọn núi cao, tạo nên một thế phòng thủ tự nhiên vững chắc.
Tường thành của Đồn Hạ được xây dựng kiên cố, với vách ngoài là tường đá cao 1,7 mét, phần dưới chân tường là đất cao 1 mét so với mặt đường hiện tại; vách trong cao 1,1 mét, tạo nên một hệ thống phòng thủ vững chắc. Độ dày của tường thành lên tới 3,35 mét, đảm bảo khả năng chống chịu trước các cuộc tấn công. Bốn góc của đồn được xây dựng nhô ra ngoài, mỗi mặt dài 14 mét, tạo điều kiện cho việc đặt các pháo đài hoặc tháp canh, tăng cường khả năng quan sát và phòng thủ.
Đáng chú ý, tường thành được kè bằng đá vôi – loại đá phổ biến trên đảo Cát Bà. Các phiến đá có kích thước to nhỏ khác nhau được xếp chồng lên nhau một cách khéo léo, không sử dụng bất kỳ chất kết dính nào, nhưng vẫn tạo nên một cấu trúc vững chắc và bền bỉ. Sau hàng trăm năm tồn tại, phế tích tường thành vẫn giữ được dáng đứng thẳng tắp, mặt tường phẳng lỳ, chứng tỏ kỹ thuật xây dựng tinh xảo của người xưa.
Đồn Hạ có hai cửa chính: một cửa hướng Đông Bắc và một cửa hướng Tây Nam, thuận tiện cho việc di chuyển và triển khai lực lượng trong các tình huống chiến đấu.
Đồn Thượng
Nằm trên sườn đồi, cách Đồn Hạ khoảng 120 mét về phía sau, Đồn Thượng có quy mô nhỏ hơn nhưng vẫn giữ vai trò quan trọng trong hệ thống phòng thủ chung. Cấu trúc của Đồn Thượng tương tự Đồn Hạ, nhưng chỉ có hai góc thành hướng Đông và Bắc được uốn cong hình quai chảo, hai góc còn lại được xây vuông vức, tạo nên sự khác biệt trong thiết kế.
Vị trí cao hơn của Đồn Thượng cho phép quan sát rộng rãi khu vực xung quanh, đặc biệt là các hướng tiếp cận từ biển và đất liền, bổ sung cho khả năng phòng thủ của Đồn Hạ. Sự kết hợp giữa Đồn Thượng và Đồn Hạ tạo nên một hệ thống phòng thủ liên hoàn, đảm bảo an ninh cho vùng biển Cát Bà trong thời kỳ đó.
Tổng thể, kiến trúc và cấu trúc của Đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà thể hiện sự tinh tế và hiệu quả trong chiến lược phòng thủ quân sự của triều đình nhà Nguyễn, đồng thời phản ánh kỹ thuật xây dựng và tư duy quân sự tiên tiến của thời kỳ này.
3. Giá trị khảo cổ của Đồn Cổ Xuân Đám
Đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà không chỉ là một công trình quân sự quan trọng mà còn ẩn chứa những giá trị khảo cổ học đặc sắc, phản ánh lịch sử định cư và hoạt động của người Việt cổ trên đảo Cát Bà.
Năm 2003, trong quá trình khai quật tại khu vực bãi Cát Đồn, các nhà khảo cổ đã phát hiện một di chỉ cư trú đơn thuần, thuộc giai đoạn muộn của văn hóa Hạ Long, có niên đại khoảng 3.500 đến 4.000 năm trước. Tại đây, họ thu thập được 525 hiện vật bằng đá và 15.964 hiện vật bằng gốm, cung cấp cái nhìn sâu sắc về đời sống của cư dân cổ.
Hiện vật bằng đá:
Công cụ lao động: Bao gồm bàn mài, cưa, rìu, chày, hòn kê, bôn và hạch đá, cho thấy kỹ thuật chế tác và sử dụng công cụ của người xưa.
Hiện vật bằng gốm:
Đặc điểm chất liệu: Phần lớn là gốm xốp, được làm từ hỗn hợp vỏ nhuyễn thể giã vụn pha với đất sét; một số ít là gốm chắc, làm từ đất sét pha cát.
Hình dáng và cấu trúc: Miệng đồ gốm chủ yếu có hai dạng: miệng loe và miệng khum; chân đế gồm ba loại: trôn bát, chân đế mâm bồng và chân đế loe choãi.
Những hiện vật này phản ánh rõ nét về đời sống sinh hoạt, kỹ thuật chế tác và văn hóa của cư dân cổ tại Cát Bà. Sự hiện diện của di chỉ Cát Đồn dưới chân Đồn Cổ Xuân Đám cho thấy khu vực này từng là nơi định cư và hoạt động của người Việt cổ, góp phần quan trọng trong việc nghiên cứu lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất Cát Bà.
4. Vai trò lịch sử của Đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà
Đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà là một trong số nhiều công trình quân sự được xây dựng để bảo vệ bờ biển trong thời kỳ nhà Mạc. Triều đình đã điều động quân lính đóng tại các đồn để canh gác, tuy nhiên, công trình này được sử dụng trong thời gian rất ngắn. Hiện nay, những công trình quân sự thời nhà Mạc tại vùng vịnh Hạ Long - Cát Bà chỉ còn lại hai đồn cổ là Đồn Ngọc Vừng (Quảng Ninh) và Đồn Cổ Xuân Đám (Cát Hải).
5. Đồn Cổ Xuân Đám trong bối cảnh du lịch hiện nay
Mặc dù hiện tại chỉ còn lại một số dấu tích của tường thành phía Đông Nam tại Đồn Hạ, nhưng di chỉ khảo cổ học bãi Cát Đồn dưới lòng đồn vẫn được bảo tồn nguyên vẹn. Đây là một điểm đến hấp dẫn cho những ai yêu thích lịch sử và khảo cổ, mong muốn tìm hiểu về quá trình hình thành vùng đất và con người Cát Bà. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của Đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà không chỉ góp phần giữ gìn di sản văn hóa mà còn thúc đẩy du lịch địa phương, giúp du khách hiểu rõ hơn về lịch sử và văn hóa của vùng biển Đông Bắc Việt Nam.
Đồn Cổ Xuân Đám Cát Bà không chỉ là một di tích lịch sử quan trọng, mà còn là minh chứng cho sự phát triển văn hóa và chiến lược quân sự của vùng biển Đông Bắc Việt Nam. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của đồn cổ này đóng góp quan trọng vào việc giữ gìn di sản văn hóa và thúc đẩy du lịch địa phương.
