Các nghiên cứu khảo cổ học cho thấy con người đã sinh sống tại Cát Bà từ khoảng 6.000 năm trước. Năm 1938, các nhà khảo cổ học người Pháp đã phát hiện ra di chỉ của người Cái Bèo, một nền văn hóa thuộc văn hóa Hạ Long có niên đại từ 4.000 đến 6.500 năm. Những hiện vật như rìu đá, mũi lao, xương động vật và vỏ sò được tìm thấy đã chứng minh rằng cư dân Cái Bèo là những người đầu tiên định cư tại vùng biển Đông Bắc Việt Nam, với kỹ thuật đánh bắt cá, săn bắn và chế tác công cụ phát triển sớm. Điều này khẳng định Cát Bà có thể là một trong những nơi cư trú đầu tiên của con người tại khu vực này.

Trong thời kỳ phong kiến, Cát Bà được ghi chép như một vùng đất trù phú và kỳ vĩ. Theo “Đại Nam nhất thống chí”, nơi đây được mô tả là vùng biển giàu có với tôm cá dồi dào, thiên nhiên hùng vĩ và đời sống yên bình của người dân làng chài. Nhờ vị trí chiến lược nằm trong hệ thống quần đảo Nam vịnh Hạ Long, Cát Bà trở thành điểm dừng chân quan trọng của các tàu thuyền trên tuyến giao thương đường biển, là nơi trao đổi hàng hóa và lấy nước ngọt trước khi tiếp tục hành trình.

Không chỉ có giá trị kinh tế, Cát Bà còn giữ vai trò quân sự quan trọng trong lịch sử Việt Nam. Vào năm 1750, thủ lĩnh khởi nghĩa nông dân Nguyễn Hữu Cầu đã chọn nơi đây làm căn cứ chống lại chế độ phong kiến nhà Trịnh. Nhờ địa hình hiểm trở với nhiều hang động tự nhiên, ông đã tổ chức lực lượng chiến đấu tại đây, tạo nên một giai đoạn lịch sử đầy dấu ấn của Cát Bà trong phong trào khởi nghĩa nông dân thời phong kiến.

Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, Cát Bà tiếp tục thể hiện vai trò chiến lược của mình. Trong kháng chiến chống Pháp, nhiều hang động trên đảo được sử dụng làm căn cứ quân sự bí mật, nơi trú ẩn và hoạt động của các lực lượng cách mạng. Địa hình hiểm trở giúp quân và dân Cát Bà triển khai các hoạt động kháng chiến hiệu quả, góp phần vào thắng lợi chung của dân tộc.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, Cát Bà trở thành mục tiêu của nhiều đợt không kích từ máy bay và tàu chiến Mỹ. Để đối phó, nhiều hang động trên đảo được cải tạo thành nơi trú ẩn và bệnh viện dã chiến, tiêu biểu là Hang Quân Y và Pháo đài Thần Công. Ngày nay, những địa điểm này không chỉ là chứng tích lịch sử mà còn trở thành điểm tham quan thu hút du khách tìm hiểu về quá khứ hào hùng của Cát Bà.

Ngày nay, Cát Bà không chỉ nổi bật với cảnh quan thiên nhiên tuyệt đẹp mà còn được công nhận với nhiều danh hiệu quan trọng. Năm 2004, UNESCO công nhận quần đảo Cát Bà là Khu Dự trữ Sinh quyển Thế giới, ghi nhận sự đa dạng sinh học và hệ sinh thái độc đáo của nơi đây. Năm 2013, Chính phủ Việt Nam xếp hạng Cát Bà là Di tích Quốc gia Đặc biệt, khẳng định giá trị lịch sử và cảnh quan thiên nhiên đặc sắc của quần đảo này. Đặc biệt, vào 16/9/2023, Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà chính thức được UNESCO công nhận là Di sản Thiên nhiên Thế giới, đánh dấu bước phát triển mới trong hành trình bảo tồn và phát huy giá trị thiên nhiên.

Hướng đến tương lai, Cát Bà đang đẩy mạnh mô hình du lịch sinh thái và phát triển bền vững, với mục tiêu trở thành một điểm đến xanh theo hướng Net Zero. Việc bảo tồn hệ sinh thái biển, giảm thiểu tác động của du lịch đến môi trường và thúc đẩy sử dụng năng lượng tái tạo đang là những ưu tiên hàng đầu. Nhờ những nỗ lực này, Cát Bà ngày càng khẳng định vị thế là điểm đến du lịch sinh thái hàng đầu, nơi du khách có thể vừa tận hưởng thiên nhiên vừa góp phần bảo vệ và gìn giữ di sản quý giá cho thế hệ mai sau.